Fullkominn performans

Höfundur: Nanna Hlín Halldórsdóttir

Bandaríska kjarnakonan Audre Lorde hvatti svartar konur til þess að láta í sér heyra, þó svo þær væru hræddar og þyrðu því ekki. Í bókinni Sister Outsider lýsir hún á magnaðan hátt hve oft hún hefði ekki þorað að tala, uns hún uppgötvaði að hún græddi ekkert á því að þegja nema öruggan óttann.

Þessi bók Lorde rímar mjög við það sem hefur sótt á hug minn síðustu mánuði þegar ég hugsa um margt sem ég hef upplifað sjálf en sé einnig svo víða í kringum mig. Nefnilega þessi hræðsla við að láta í sér heyra. Það er það sem ég kalla þörfina fyrir fullkominn performans eða alls engan, þannig að ekki sé hægt að gagnrýna mann fyrir neitt í fari manns né að nokkurt óöryggi eða vandræðalegaheit sjáist þegar maður tjáir sig.

Audrey Lorde (mynd af Wikipedia)

Þessi fullkomni performans er náttúrulega hvorki einfalt fyrirbæri né algilt. Alls ekki. En mér sýnist eitthvað koma fyrir í mótun stelpna sem ýti undir þessa hræðslu, þessa þörf fyrir fullkomnun, þennan mikla efa. Sjálfsefi og vandvirkni eru auðvitað mjög mikilvægir eiginleikar; skortur á sjálfsefa leiðir oft til þess að fólk (ansi oft karlfólk reyndar, önnur mótun) verður ansi fullyrðingaglatt enda hefur það ekki fyrir því að véfengja mál sitt, einmitt vegna þess að það hefur ofurtrú á því sem það er að segja.

Að láta í sér heyra þýðir að þora, það felur í sér ákveðna félagslega áhættu. Kannski tekur enginn undir með manni, kannski „lækar“ enginn, kannski gagnrýnir einhver mann, eða segir mann vera að bulla! Því það sem við segjum, segjum við við einhvern og bíðum eftir viðbrögðum, samþykki.

Við könnumst mörg við klisjurnar um hlýðnar stelpur og óþæga stráka sem fela í sér leiðinleg algildi. En hvað um þegar samþykki vinanna veltur á samþykki kerfisins, samþykki kennarans? Þegar ég flutti ellefu ára gömul til Reykjavíkur var þetta einmitt það sem blasti við mér til þess að eignast vinkonur (það var ekki í boði að eignast strákavini, þar voru endimörk míns félagslega rýmis). Ég var púkó sveitastelpa sem hlustaði hvorki á tónlist né átti Russell-peysu.

Ellefu ára í bænum þýddi sko þörf á að gera sér grein fyrir hvernig maður ynni sér inn kúlprik hjá stelpunum, í hverju samanburðurinn væri fólginn. Og það fólst einmitt í einkunnum, að skrifa vel, að teikna vel, samþykki kennarans, samþykki kerfisins. Ég man enn hversu gáttuð ég var þegar ég heyrði stelpurnar spyrja hvor aðra: Hversu oft lastu bókina í gegn fyrir prófið? Og sá hversu marglitar glósurnar þeirra voru.

Þrátt fyrir allar klisjur um kynin verð ég að segja: Það er ótrúlegur munur á skrift stúlkna og stráka, kvenna og karla. Hvað ræður því? Hvað fær mann til þess að skrifa fallega í grunnskóla?

Þegar samþykki þeirra sem geta orðið vinir manns felst í samþykki kerfisins og kennarans, verður andóf og sköpun utan við kerfið vart annað en fræðilegur möguleiki. Að þora að senda fingurinn er að þora að gera eitthvað nýtt sem öllum finnst ömó.

Mér finnst fyndið hversu gott dæmi ballet er um fullkominn performans. Þú verður ekki ballerína nema fyrir tilstilli fullkominnar ögunar. Fullkomnun í að „mastera“ reglurnar og fara eftir þeim. Svo lærðar, kvenlegar, fallegar hreyfingar að þú kemst aldrei út úr þeim, þú verður aldrei ljót. Þú getur aldrei hrist mjúku hlutana og flippað; þú hefur ekki mjúka hluta. Svo verða ballerínurnar kannski leikkonur en ná aldrei af sér fullkomlega fallega kvenleikanum. Geta í raun ekki leikið neitt annað en prinsessuna en þurfa stundum að þykjast vera óheflaða almúgakonan en undir niðri skín í hinar ótrúlegu lærðu, fullkomnu hreyfingar.

Nokkrar balletthreyfingar

Ballettinn tengist einmitt öðru atriði varðandi performansinn fullkomna, að vera falleg. Að vera fíngerð í hreyfingum, að geta fullkomlega hermt eftir fallegum hreyfingum og nota látbragð á fallegan hátt, að gera sig sjarmerandi. Ég elska dans og að mörgu leyti elska ég ögun …of mikið …. en meginmálið er að ballettinn, fallega skriftin, góðu einkunnirnar eiga það sameiginlegt að fela í sér öryggi. Þú þekkir reglur kerfisins, reglur normanna, þú veist hvað þú þarft að gera til að fá samþykki. Á sama tíma útilokar þörf á fullkomnum performans þor til að gagnrýna viðtekin gildi og skapa ný gildi.

Þörf á fullkomnum performans virðist mér einnig stundum leiða til þess að mælikvarðinn fer að skipta meira máli en viðfangsefnið. Einkunnir eru besta dæmið um þetta. „Kemur þetta á prófi?“ verður mikilvægari spurning en sú sem afhjúpar að maður skilji ekki eitthvað. Þegar mælikvarðinn skiptir meginmáli fylgir líka oft þörfin á að toppa hann hvað sem maður er að gera, þótt það sé grútleiðinlegt. Vera góð í hverju því sem mælanlegt er samkvæmt stöðlunum, frekar en að prófa að fara eigin leiðir með viðfangsefnið.

Fullkominn performans felur í sér ótta við að standa berskjaldaður frammi fyrir gagnrýni, fúkyrðum eða einfaldlega engum viðbrögðum frá öðrum. Þessi ótti fer ekki ef maður er ófær um að yppa öxlunum yfir að hafa verið að framkvæma einhverja steypu, eins og gerist.

Ennfremur er þörf á fullkomnum performans hið besta tól til þess að viðhalda kerfinu í núverandi mynd. Raunar held ég að sé maður haldinn þessari þörf þá vilji maður mun frekar viðhalda þeim leikreglum sem maður eyddi sjálfur öllu púðrinu í að mastera í stað þess að takast á við óöryggi afnáms þeirra reglna.

Ég veit ekki … jú, ég veit. Mér finnst einfaldlega tími til kominn að taka smá áhættu. Að hrista sitt mjúka, verða þannig mögulega ljótleikinn sjálfur holdi klæddur miðað við fyrri mælikvarða manns. Mér finnst tími til að tala, skrifa, hristast, grínast og bulla. Mér líður enn eins og ég hafi ekki forsendur til að segja neitt, ég þurfi að læra svo miklu meira, lesa svo miklu meira, vera betri í öllu áður en ég geri nokkuð en fokkit! Bæbæ fullkominn performans, fullkominn performans bæbæ.