Fjallkonan fríð

Fósturlandsins Freyja,
fagra Vanadís,
móðir, kona, meyja,
meðtak lof og prís!
Blessað sé þitt blíða
bros og gullið tár;
þú ert lands og lýða
ljós í þúsund ár.

(Matthías Jochumsson)

 

Engin kvenmynd er tengdari íslensku þjóðarsálinni en „Fjallkonan fríð“, eins og Bjarni Thorsteinsson nefndi hana í ljóði í upphafi nítjándu aldar og sem mörgum þykir best lýst í ljóði Matthíasar hér að ofan. Fjallkonan gegnir stóru hlutverki á sautjánda júní, hún kemur fram og flytur ljóð um ættjörðina, ýmist gamalt eða glænýtt, á hátíðlegustu stund dagsins, þegar forsætisráðherra flytur ræðu á Austurvelli. En hvaðan kemur þessi hefð? Á vísindavefnum má lesa þennan fróðleik:

Á lýðveldishátíðinni á Þingvöllum 17. júní 1944 var búið að ráðgera að fjallkonan, ung stúlka í skautbúningi, skyldi hylla fána Íslands. Sú útvalda var Kristjana Geirsdóttir Thorsteinsson, dótturdóttir Hannesar Hafstein fyrsta ráðherra Íslands. Hið alræmda slagviðri þennan dag kom þó í veg fyrir að af þessu gæti orðið. Árið 1947 var ávarp fjallkonunnar flutt í fyrsta sinn við hátíðahöldin 17. júní í Reykjavík. Í hlutverkið valdist Alda Möller leikkona. Sú hefð hefur haldist og oftast komið í hlut ungrar leikkonu að flytja ávarpið. Í Winnipeg hefur jafnan verið valin roskin kona sem lagt hefur eitthvað af mörkum fyrir hið vestur-íslenska samfélag. Þetta má kallast eðlileg verkaskipting þar sem í Ameríku var fjallkonan tákn gamla landsins en í Reykjavík tákn hins unga lýðveldis.

Fjallkonur höfðu komið fram á 17.júní  í Vestur-Íslendingabyggðum frá árinu 1924, svo hefðin er fengin þaðan hingað heim. Á vef Reykjavíkurborgar má finna ítarlegar upplýsingar um Fjallkonur frá upphafi, þar er hlutverkið skilgreint svo:

Fjallkonan er tákngervingur Íslands. Í hátíðardagskrá á Austurvelli kemur leikkona fram í hlutverki hennar og les ljóð. Fjallkonan klæðist skautbúningi sem er í vörslu Árbæjarsafns og við hann er forláta stokkabelti með vínviðarmunstri úr silfri og brjóstnæla í stíl.

Það er gaman að benda á það hér að Fjallkonan klæðist sama skautbúningnum ár eftir ár, þó það séu ólíkar leikkonur sem taka á sig hlutverk hennar eins og sjá má á upptalningunni á síðu Reykjavíkur. Þessi staðalbúningur virðist því passa á allar konur, óháð hæð, þyngd og lögun. Sem ber að fagna. Fjallkonan er því, eða getur verið, allar íslenskar konur. Eða hvað?

„Tvöföld“ fjallkona árið 2006 – önnur talar íslensku, hin íslenska táknmál.

Þegar þetta er ritað, er ekki enn vitað hver hlýtur hlutverk Fjallkonunnar í ár. Í fyrra var Fjallkonan mun eldri en þær sem á undan hafa farið. Árið 2006 var ákveðið að hafa tvær og láta þær flytja sama ljóð samtímis á táknmáli og talmáli. Sú sem talaði var í staðalskautbúningnum samkvæmt ljósmyndum.  Enn hefur ekki sést Fjallkona með dökka húð, en getum hér rifjað upp að fyrir nokkrum árum komst í fréttir að Þjóðdansafélagið hikaði þegar Grapevine bað um þjóðbúning að láni fyrir myndatöku. Það stóð í fólki að fyrirsætan var svört!¹

Þeldökk fjallkona á forsíðu Reykjavik Grapevine frá 2004

Það er ágætt að staldra við og spá aðeins í þessar fyrirmyndir, Fjallkonuna og aðrar staðlaðar ofurþjóðlegar ímyndir eins og til dæmis víkinginn. Er þetta eitthvað sem við eigum að viðhalda, er þörf á þessum fígúrum í upplýstu 21. aldar samhengi? Hvernig er til dæmis að pæla í þessu nýlega upphlaupi með endurvakningu á keppni um Ungfrú Ísland? Gæti Fjallkonan skráð sig í þá furðulegu keppni? Hún uppfyllir vissulega nokkur skilyrði um fríðleik, blíð bros og gullin tár en nei, sorrí gott fólk, Fjallkonan er nefnilega sjálfkrafa úr leik, hún er sko mamma!

—

¹Sjá t.d. Fréttablaðið 18. júní 2004.

Pistillinn birtist fyrst á knúzinu 17. júní 2013.